Irak, dünyanın en zengin petrol rezervlerine sahip ülkelerinden biridir. Ancak bu zenginliğe rağmen, Irak halkı yüzyıllar boyunca yoksulluk, sömürü ve savaş içinde yaşamıştır. Bu paradoksun nedeni, Irak petrollerinin 1920’lerden itibaren nasıl yabancı şirketlerce kontrol edildiği, gelirlerin kimlere gittiği ve halkın bu zenginlikten neden uzun süre pay alamadığıyla ilgilidir. Bu makalede, Irak petrollerinin 100 yıllık tarihsel serüveni detaylı olarak incelenecektir.
1. Osmanlı Dönemi ve Petrolün Keşfi (1900 Öncesi)
Irak toprakları, yüzyıllar boyunca Osmanlı Devleti’nin bir parçasıydı. Petrol, 19. yüzyılın sonlarında Kerkük ve Musul bölgelerinde yüzeye yakın sızdıkları sayesinde fark edilmeye başlandı. Ancak Osmanlı Dönemi’nde ciddi bir endüstriyel çıkarma faaliyeti yoktu.
2. Birinci Dünya Savaşı ve Musul’un El Değiştirmesi (1914–1920)
- 1914’te Osmanlılar, Almanya’nın yanında savaşa girdi.
- 1916’da Sykes-Picot Anlaşması ile Orta Doğu’nun sömürge planları yapıldı.
- 1918’de Osmanlı savaşı kaybedince, Musul bölgesi Britanya’nın eline geçti.
- 1920’de Irak resmen Britanya mandası altına alındı.
3. Turkish Petroleum Company (TPC) ve Yabancı Hâkimiyeti (1920–1960)
- 1912’de kurulan Turkish Petroleum Company (TPC), 1927’de Kerkük’te ilk ticari petrol kuyusunu açtı.
- 1928’de şirket yeniden yapılandırıldı ve adı Iraq Petroleum Company (IPC) oldu.
IPC’nin Hissedarları:
| Şirket | Ülke | Hisse Payı |
|---|---|---|
| Anglo-Persian Oil Co. (BP) | İngiltere | %23.75 |
| Royal Dutch Shell | Hollanda | %23.75 |
| CFP (Total) | Fransa | %23.75 |
| Near East Development Corp. | ABD | %23.75 |
| Calouste Gulbenkian | Portekiz | %5 |
Iraklıların hissesi: %0
“Red Line Agreement” (Kırmızı Hat Anlaşması, 1928)
- Osmanlı’nın eski sınırları içindeki tüm petrol alanlarında bu şirketler birlikte hareket edecekti.
- Bu sistem, Irak’ın kendi kaynakları üzerindeki kontrolünü tamamen yok etti.
Irak Ne Kadar Gelir Alıyordu?
- IPC, Irak’a toplam gelirlerinin sadece %4-5 kadarını veriyordu.
- Bu da genelde kira, vergi ve sembolik lisans üretlerinden ibaretti.
4. Kukla Hükümetler ve Halktan Uzak Politika (1932–1958)
- Irak, 1932’de sözde bağımsızlık ilan etti ama fiilen Britanya kontrolü devam etti.
- Krallık rejimi ve İngiliz destekli politikacılar, IPC ile yakın çalıştı.
- Petrol gelirleri, kraliyet ailesi ve yolsuzlukla zenginleşen azınlık elitin cebine gitti.
- Halk ise petrol zenginliğinden neredeyse hiç fayda göremedi.
5. 1958 Devrimi ve Millileştirme Çabaları
- General Abdülkerim Kasım liderliğinde krallık devrildi.
- Kasım yönetimi, IPC’nin yetkilerini sınırlamaya başladı.
- 1961’de Irak, IPC’nin elindeki toprakların büyük kısmını geri aldı.
- Ancak bu adımlar IPC tarafından dava edildi ve tam bağımsızlık ancak yıllar sonra geldi.
6. Saddam Dönemi ve Tam Millileştirme (1972)
- 1968’de Baas Partisi iktidara geldi.
- 1972’de IPC’nin tüm varlıkları kamulaştırıldı (millileştirildi).
- Irak ilk kez kendi petrollerini üretip, satma hakkına sahip oldu.
Petrol Gelirleriyle Ne Yapıldı?
- 1970’lerin ortasında:
- Bedava eğitim ve sağlık sistemleri geliştirildi.
- İnşaat, sanayi ve ulaşım alanlarında yatırım yapıldı.
- Halk ilk defa petrol zenginliğinden faydalanmaya başladı.
7. Savaşlar ve Petrol Gelirlerinin Yine Kaybolması (1980–2003)
- 1980-1988: İran-Irak Savaşı petrol gelirlerini yuttu.
- 1990-1991: Kuveyt’in işgali ve çıkan 1. Körfez Savaşı.
- 1991-2003: BM ambargosu nedeniyle petrol satılamadı; halk açlıkla yüz yüze kaldı.
8. 2003 ABD İşgali ve Yeni Düzende Petrol
- 2003’te ABD, Saddam’ı devirdi.
- Yeni Irak Anayasası, petrollerin kontrolünü merkezi yönetimle bölgeler arasında paylaştırdı.
- Ancak yeni bir yabancı petrol anlaşmaları dönemi başladı.
- Çok uluslu şirketler tekrar Irak’a girdi.
Bugün:
- Irak dünyanın 5. büyük petrol rezervine sahip.
- Ancak altyapı yetersiz, yolsuzluk yaygın ve gelir adil dağıtılmıyor.
Sonuç: 100 Yıllık Sömüri ve Halkın Direnişi
Irak petrollerinin tarihi, sömürü, işgal, darbeler, yolsuzluk ve direnişlerle doludur. Irak halkı, 1920’lerden 1970’lere kadar kendi kaynaklarından dışlandı. 1972’de millileştirme ile ilk kez kontrol sağlansa da, bu kazanımlar savaşlar ve işgallerle kaybedildi. Bugün, Irakın en önemli sorunu, petrol gelirlerinin adil dağıtılması ve bu zenginliğin halkın refahına hizmet etmesidir.
Kaynaklar:
- Iraq Petroleum Company Arşiv Belgeleri
- BP Statistical Review of World Energy
- Middle East Research Institute Raporları
- BM ve IMF Enerji Raporları
Devamında isterseniz bu makaleyi PDF dosyasına dönüştürebilir, görsel haritalar ve tablolarla zenginleştirebilir veya 15 SEO odaklı anahtar kelime ile optimize edebilirim.
